Obniżenie wysokości należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 kodeksu cywilnego

Przyjrzyjmy się prawomocnemu już wyrokowi Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 26 czerwca 2015 r. (sygn. akt I ACa 505/15), który rozstrzygnął powyższe zagadnienie.

Na wstępie należy wskazać, iż powódka wystąpiła z żądaniem zapłaty tytułem zachowku kwoty 81,461,50 zł  od pozwanego ( bratanka ), który nie tylko odziedziczył cały spadek po jej matce, a swojej babce na podstawie sporządzonego przez nią testamentu, ale został również obdarowany jeszcze za jej życia.

Przedmiotem darowizny była nieruchomość gruntowa zabudowana domem jednorodzinnym warta około 323.000 zł. Natomiast w skład spadku po zmarłej wchodził udział w niezabudowanej nieruchomości składającej się z kilku działek o wartości około 2.500 zł.

Powódka nie otrzymała od swojej matki żadnych darowizn, nie została powołana do spadku ani nie otrzymała zapisu. W związku z powyższym w ramach przysługującego jej uprawnienia do zachowku zażądała od pozwanego połowy wartości swojego udziału w spadku, który dziedziczyłaby, gdyby matka nie pozostawiła testamentu. Powództwo zostało uwzględnione przez Sąd I instancji w całości.

Pozwany wniósł apelację twierdząc, że sąd nie wziął pod uwagę faktu, iż jedynym składnikiem jego majątku jest prawo do lokalu, które służy zaspokajaniu niezbędnych potrzeb mieszkaniowych jego i rodziny. Inne składniki spadku nie wystarczają natomiast na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku.

Sąd Apelacyjny uznał apelację za częściowo zasadną. Jego zdaniem sąd drugiej instancji nie mógł zastosować klauzuli zasad współżycia społecznego, gdyż pozwany nie powoływał się wcześniej na nią ani nie przytoczył konkretnych zasad współżycia społecznego z którymi orzeczenie Sądu I instancji byłoby sprzeczne. Dopiero w apelacji  pozwany wskazał, że nie tylko zamieszkuje ze swoją rodziną w domu znajdującym się na otrzymanej od zmarłej babki nieruchomości , ale również że poza tą nieruchomością nie ma innego majątku nadającego się do egzekucji zasądzonego zachowku. Natomiast niewielkie dochody pozwanego i jego żony (po ok. 1500 zł miesięcznie) nie pozwalają z kolei na kupno lub wynajęcie innego lokalu i zapewnienie rodzinie minimalnego poziomu utrzymania. Innymi słowy egzekucja zachowku z nieruchomości otrzymanej w darowiźnie doprowadziłaby pozwanego i jego rodzinę do bezdomności.

Sąd stwierdził, że obniżenie wysokości zachowku może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach. Samo bowiem pozbawienie uprawnionego do zachowku w drodze dziedziczenia jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą. Za szczególne i wyjątkowe sytuacje uprawniające do obniżenia zachowku, sąd uznał sytuację, gdy składnikiem spadku jest prawo do lokalu służące zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku możliwości do zaspokojenia tych potrzeb oraz gdy inne składniki spadku nie wystarczą na zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku. Należy uwzględnić również inne zachowania uprawnionego, jak to, że ten wywiązywał się ze swoich obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy, czy też przyczynienie się zobowiązanego do wzrostu wartości majątku – jak stwierdził  Sąd Apelacyjny decydując się na obniżenie zachowku powódki do kwoty 50.000 zł.